زنبور

رازهای زنبور عسل

زنبور عسل (Apis mellifera) از راسته نازک بالان (Hymenoprera) است. زنبور عسل قسمت های دهانی جونده و مکنده، هر دو را داراست.دگردیسی زنبور عسل کامل است و به طور دسته جمعی زندگی می کند.

زنبور عسل شامل سه دسته اند:

1- ملکه (Queen) که تخم می گذارد.

2- نرها (prones) کارشان فقط بارور کردن ملکه های جدید است.

3- کارگرها (Worker) که ماده عقیم هستند و اغلب انواع متعددی دارند.

کندوی زنبور عسل یا به صورت جعبه های مکعبی به ابعاد 50 cm که کندوی modem می گویند و یا به صورت سبد که کندوی بومی می گویند،وجود دارد.

 

زنبور عسل در قرآن

کلمه نحل به معنی زنبور عسل در آیات 68 و 69 سوره نحل در جزء 14 قرآن کریم آمده است. در تفسیر آیه 68 چنین آمده است:پروردگارت به زنبور عسل وحی فرستاد! در اینجا لحن قرآن به طرز شگفت انگیزی تغییر می یابد، در عین ادامه دادن بحث ها در زمینه نعمت های مختلف الهی و بیان اسرار آفرینش در این سوره، سخن از زنبور عسل و سپس خود عسل به میان می آورد.اما شکل یک مأموریت الهی و الهام مرموز که نام وحی بر آن گذارده شده است.نخست می گوید: «و پروردگار تو به زنبور عسل، وحی کرد که خانه هایی از کوهها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند انتخاب کن.»

* نخستین مأموریت زنبوران در این آیه، خانه سازی ذکر شده است. این شاید به خاطر آن است که مسئله مسکن مناسب، نخستین شرط زندگی است و به دنبال آن فعالیت های دیگر، امکانپذیری است.

* در آیه 69 سوره «نحل»، دومین مأموریت زنبور عسل شروع می شود. قرآن می فرماید: «ما به او الهام کردیم که سپس از تمام ثمرات تناول کن و راههایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده، به راحتی بپیما.»

سرانجام، آخرین مرحله مأموریت آنها را به صورت یک نتیجه، این چنین بیان می کند، «از درون زنبوران عسل، نوشیدنی مخصوص خارج می شود که رنگ های مختلفی دارد.» نهفته است، جالب این که دانشمندان از طریق تجربه به این حقیقت رسیده اند که زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنان ماهرانه، عمل می کنند که خواص درمانی و دراویی گیاهان کاملاً محفوظ مانده و به عسل منتقل می شود.

* و در ماجرای برنامه زندگی زنبور عسل و ارمغانی که آنها برای جهان انسانیت می آورد، که هم غذاست و هم شفا و هم درس زندگی، نشانه روشنی از عظمت و قدرت پروردگار است، برای جمعیتی که می اندیشند.

 

ساختار بدن زنبور عسل

سر زنبور عسل-در جلوترین قسمت بدن قرار داشته و شامل اعضای زیر است: دو عدد چشم مرکب ، سه عدد چشم ساده ، دو عدد آنتن و دهان با خرطوم. بزرگی چشمها وسیله‌ای است که زنبوردار به کمک آن به راحتی می‌تواند زنبور نر را از کارگر تشخیص دهد. زیرا چشمهای زنبور نر بزرگتر بوده و از عقب سر بهم می‌رسند، ولی در زنبور کارگر و ملکه بهم نمی‌رسند. کار آنتنهای زنبور عسل ، لمس کردن و بوییدن است. زنبور عسل به کمک خرطوم ، شهد را از روی گلها جمع آوری و از راه دهان به داخل کیسه عسلی می‌فرستد.

 

سینه زنبور عسل-زنبور عسل از سه حلقه کیتینی درست شده و اعضای زیر به آن اتصال دارند: چهار عدد بال یا پر که دو عدد آنها بالهای جلویی و دو عدد دیگر بالهای عقبی هستند. شش عدد پا که جفت عقب آن دارای حفره‌هایی به نام سبد می‌باشند و زنبور عسل در دوران فعالیت خود گرده‌های گل در آن پر و با خود به کندو حمل می‌کند. این سبدها در کارگران بزرگتر از نرها هستند.

 

شکم زنبور عسل-در قسمت انتهایی بدن زنبور عسل قرار داشته، از 6 حلقه کیتینی پشتی و 6 قطعه شکمی تشکیل شده است.در انتهای شکم زنبور عسل،مخرج برای دفع مدفوعات دیده می‌شود. از راه همین مخرج ، زنبور عسل قادر است خاری را که در داخل بدنش جای دارد، خارج کرده و نیش بزند. زنبور عسل نر نمی‌تواند نیش بزند، چون اصلا نیش ندارد.

تصویر

ساختمان مورفولوژیکی زنبور عسل

*بدن زنبور عسل به طور متراکم از موهایی پوشیده است که دارای تارهای (Barbs) جانبی کوتاهی است. و به راحتی دانه های گرده را می گیرند.در چشم های مرکب و پاهای زنبور عسل،موهای صاف وجود دارد پاهای جلویی زنبور عسل در حاشیه ساق (tibia) موهای راست و خشن و کوتاهی را دارد و برای تمیز کردن چشم ها از گرده گل به کار می رود و برس چشمی (Eye bursh) می گویند.

*بالهای زنبور عسل در هنگام پرواز به وسیله قلاب هایی به هم درگیر می شوند و یا بال به نظر می رسند.و نوک این بالها مسیر شکل را طی می کند.ممکن است 400 بار در ثانیه مرتعش شوند.آرواره های زیرین mandibles در کارگران صاف برای جمع آوری گرده و ساختن شاخه ها به کار می رود. آرواره های بالایی maxillae مانند قاشقک های طویلی بوده و برای جمع آوری گرده های گل به کار می رود.

 

زنبور عسل

زندگی زنبور عسل

*لب تحتانی تبدیل به خرطوم شده و ضمایم حسی – بی (Cabialplas) در اطراف آن قرار دارد. مایع شهد در اثر عمل مکنده حلق به درون چینه دان بزرگ یا معده عسل (Money Stomash) کشیده می شود. چهار لب مثلثی دریچه ای را درست می کند و از ورود عسل به معده جلوگیری می کند. بجز موقعی که جهت تغذیه مورد نیاز است. روده زنبور عسل باریک و دراز است. و تقریباً به 100 لوله کوچک، مالپیکی اتصال دارد و روده راست، بزرگ است و به مخرج ختم می شود. در انتهای بدن زنبور عسل سوزن وجود دارد که فقط در کارگرها و ملکه ها دیده می شود. حس بویایی در زنبوران عسل بسیار قوی و تیز است و چشم ها دارای تعداد فراوانی واحدهای بینایی است و دارای مغز نسبتاً بزرگ  است:زنبوران عسل قادر به تشخیص رنگ قرمز و سیاه از هم نمی باشند.

 

گونه و نژادهای زنبور عسل

1- زنبور هندی (Apis Indiea)

2- زنبور درشت (Apis drostata)

3- زنبور ریز (Apis florae)

4- زنبور عسل معمولی (Apis mellifera)

 

غده های مهم زنبور عسل

در  داخل دو طرف سر کارگر زنبور عسل یک جفت غده‌ای به نام غده‌های شیری وجود دارد که از خود ماده‌ای به نام شیر یا ژله شاهانه ترشح می‌کند و با آن ملکه و لاروهای خیلی جوان را تغذیه می‌نمایند.

غده‌های بزاقی زنبور عسل همراه با یک جفت غده سینه‌ای بوسیله یک کانال مشترک ، ترشحاتشان را به داخل دهان زنبور می‌ریزند. ترشحات این غده‌ها در موقع لارو بودن صرف تنیدن به دور خود شده و پس از رشد و تبدیل به یک زنبور کامل ، نقش غده بزاق دهان را در زندگیشان بازی می‌کنند.

غدد زیر آرواره‌ای زنبور عسل که در کارگران خیلی کوچک و غیرفعال بوده و در ملکه بسیار بزرگ و فعال است. ماده‌ای بوسیله این غده ترشح می‌شود که با بوی مخصوصش باعث تمیز ملکه از سایر زنبورهای عسل می‌شود.

در زیر شکم زنبور عسل 4 جفت غده‌های مومی وجود دارد که سه جفتش فعال هستند و موم ترشح می‌کنند و بکار ساختن سلولها و شان می‌خورند.

غده‌های بویایی زنبور عسل:در پشت زنبورها غده‌ای به نام غده بویایی دیده می‌شود که کارش تشخیص بوهاست.

غده‌های مخزنی زنبور عسل:سه عدد غده در مخزن به نام غده‌های مخزنی،مدفوعاتی را که در آنجا ذخیره شده‌اند، مرتب ضد عفونی می‌کنند.

 

زنبور عسل

زندگی زنبور عسل

محصولات زنبور عسل و نحوه گردآوری آنها

می توان به شهد یا عسل و گرده زنبور عسل ویژه «موم» که از صمغ ها به وجود می آید، اشاره کرد. گرده زنبور عسل دارای انواع مواد آلی و ویتامین ها م یباشد. گرده شامل قندهای احیا کننده میباشد که در گل 31% در گروه کربوهیدرات وجود دارد. میزان متوسط پروتئین گروه حدود 22% است و تمام اسیدهای آمینه ضروری مورد نیاز انسان در ترکیب پروتئینی دانه گروه وجود دارد.عصاره اتری گروه حاوی چربی ها و روغن ها، پیگمان ها، دونین ها، ویتامین ها و هورمون رشد می باشد.گروه حاوی 13 نوع اسید چرب و دو استدول عمده به نام های 24- متیلن کلسترول و «بی سی توسترول» است. برای جمع آوی دانه گرده می توان از تله گرده، استفاده کرد، ولی این کار توصیه نمی شود، چون جمعیت زنبورها را تضعیف می کند.

 

بعضی از مصارف گرده زنبور عسل

دانه گرده در پزشکی اهمیت خاصی دارد.در درمان بیماری های پروستات و آلرژی و در حال بی اشتهایی از داروهایی که از دانه گرده ساخته می شوند، استفاده می کنند. دانه گرده به عنوان مکمل غذایی به کار می رود و از آن در رفع چین و چروک و لکه های صورت استفاده می گردد.از داروهای مشهور می توان به Prostaflor, Ofilorex اشاره کرد.

 

نیش زنبور

از نیش زنبور عسل به علت خاصیت قلیایی و اسیدی بودن آن در درمان بیماریها، استفاده می کنند.

 

تولید مثل زنبور عسل

اندام های جفت گیری،در کارگرها تنها اثری از آن دیده می شود ولی در ملکه به خوبی توسعه یافته است.ملکه جوان 6 روز بعد از بیرون آمدن، با یک زنبور عسل نر جفت گیری می کند، اندام های جفت گیری نر پاره شده و در کیسه تناسلی ماده باقی می ماند و تا اینکه بعد از بازگشتن به کندو، کارگرها آن را از بین می برند. اسپرماتورزوئیدهایی که بدین صورت در کیسه ذخیره اسپرم، جای می گیرد، به کار همه تخم های لقاح یافته ای که ملکه خواهد گذاشت، بکار می رود. تخمدان های ملکه زنبور عسل پر شده و شکم را پر می کند و ظرف دو روز، شروع به تخم گذاری می کند.

* از تخم های لقاح نیافته،زنبورهای نر (هاپلوئید 16 کروموزوم) و از لقاح یافته ها، زنبورهای ماده (دیپلوئید و  دارای 32 کروموزوم) تولید می شود. تخم ها تبدیل به لارو کرمی شکل کوچک فاقد پاها و چشم می شوند و از ژله شاهانه که توسط غده های حلقی کارگران جوان تولید می گردد، تغذیه می کنند. ولی لاروهای ملکه بیشتر به تغذیه شاهانه می پردازند و به همین جهت با سرعت زیاد بزرگ و تمایز می یابند.

* دم لارو چندین بار، پوست اندازی می کند روی سلول بوسیله موم پوشیده می شود. و لارو در داخل آن قرار گرفته و شفیره نام دارد و دگردیسی را کامل نموده و به کمک آرواره های زیرین، سرپوش حجره را پاره کرده و به شکل یک نوزاد جوان بیرون می آید.بعد از عمل جفت گیری زنبوران نر، به بی غذایی می افتند و می میرند

کارهای زنبور داری در ماه شهریور

همان طوری که نرکشی در ماه پیش اعلام پایان یافتن سال جمعیت ها بوده، شروع شهریور ماه نیز اعلام آغاز سال برای زنبورها در ایران است. تقویم سالانه زنبورها با تقویم سالانه ما 5 ماه تفاوت زمانی نشان می دهد. این وضع و این تفاوت برای زنبور دار فوق العاده مهم است. باید حتما در نظر گرفته و با زنبورهایش با تقویم خودشان کار کند نه با تقویم ما.
در این ماه معمولا شدت گرمای تابستانی می شکند. هوا رو به اعتدال می گذارد. گو اینکه هنوز سرد نشده ولی دیگر از آن گرمای شدید تابستانی خبری نیست. شب ها در نقاط مرتفع کشور ما در اطراف شهرهایی مانند اردبیل، همدان، دماوند و اراک سرد هم می شود. زنبورها با حس کردن اوضاع کم کم خودشان را برای زمستان آماده می کنند. ملکه مرتب از تعداد تخم هایی که در 24 ساعت می گذارد می کاهد. زنبور دار با ادامه تغذیه زمستانی سعی می کند که از شدت کاستن تخم ریزی تا آنجا که ممکن باشد جلوگیری کند. چون زنبورهایی که از این به بعد متولد می شوند پاییز و زمستان و حدود یک ماه از بهار را در جمعیت می گذرانند. جمعیت در اواخر زمستان و فروردین ماه هر چه قوی تر باشد موفق تر بوده و عسل زیادتری به کندو می آورد. جلوگیری از کم شدن تعداد تخم هایی که ملکه روزانه در این ماه می گذارد به کمک تغذیه زمستانی برای رسیدن به همین هدف نیز هست. البته هدف اصلی تامین ذخیره زمستانی جمعیت ها می باشد.
برای تغذیه در این ماه از شربتی استفاده می شود که با نسبت 2 کیلو شکر و 1 لیتر آب تهیه می گردد. بعضی ها نسبت 3 کیلو شکر و 2 لیتر آب را ترجیح می دهند که این هم صحیح است. اگر به این شربت ها در مقابل هر لیتر آب یک الی 2 قاشق غذا خوری عسل اضافه شود زنبورها آن را بهتر قبول می کنند و اگر آن را با مقداری دارو بر ضد بیماری نوزما مثل فوماژیلین مخلوط کند با بیماری مزبور مبارزه شده و زنبورها زمستان را سالم تر می گذرانند و از مرگ و میر زمستانی نسبتا جلوگیریی می شود.
پس از پایان تغذیه زمستانی زنبور دار ناگاه ملتفت خواهد شد که جمعیت ها به شدت ضعیف شده اند و از این وضع سخت ناراحت می شود. مثلا کندوهایی که در آغاز تغذیه 20 قاب پر از زنبور داشته اند، در پایان آن تعداد قاب های پر از زنبورشان به 14 عدد هم نمی رسد. این جریان کاملا طبیعی است و جای ناراحتی نیست. چه هنگام شروع تغذیه بیشترین تعداد زنبورهای جمعیت را زنبورهای بهاری و تابستانی تشکیل می دادند که در جریان جمع آوری و غلیظ کردن شربت تلف شده و از بین رفته اند و در پایان تغذیه تعداد کمتری از آنها هنوز باقی مانده و بقیه اشان زنبورهای زمستانی می باشند. اینست که جمعیت نسبتا ضعیف گردیده است. زنبورهای بهاری و تابستانی که به هر حال باید از بین بروند چه بهتر که هر چه زودتر حذف گردند.
زمانی که تعداد قاب هائی که دو طرفش پر از زنبور باشد به حدود 10 قاب تقلیل یافت طبقه دوم را برمی دارند و هر وقت به 8 عدد یا کمتر رسید کندو را تنگ می کنند در بعضی از زنبور داری ها طبقه دوم را هرگز برنمی دارند. این کار بیشتر در مناطقی توصیه می شود که در آنجا بعضی از سال ها هوای سرد در وسط زمستان ناگهان گرم می شود بطوری که خوشه زمستانی در داخل کندو بازشده زنبورها پرواز و ملکه تخمگذاری را شروع می نماید و این گرما مثلا حدود 2 هفته ادامه می یابد ناگهان دوباره هوا سرد می شود و حتی اغلب برف هم می بارد زنبورها با ناچار تخم و لاروها را رها کرده به خوشه زمستانی برمی گردند. لاروهای خارج مانده از خوشه در اثر سرما داخل سلول ها مرده و می گندند. عفونتی که ایجاد می گردد جمعیت و زنبورهایش را ناراحت می نماید. به علاوه کلی از زحمات ملکه و جمعیت هدر می رود و حال آنکه در کندوهای 2 طبقه معمولا خوشه ها باز نمی شود و در نتیجه چنین مسئله ای پیش نمی آید.
زنبور عسل عادت به تمیزی فوق العاده دارد و هیچ نوع کثافتی را در داخل کندو تحمل نمی کند. حتی دفع مدفوع را تنها در خارج از کندو و در حال پرواز انجام می دهد. در حالت عادی زمانی که مرگش را حس کرده و به خارج از کندو پرواز می کند و دیگر برنمی گردد. تنها زمانی داخل کندو می میرد که مرگش ناگهانی باشد. مثلا از زنبور دیگری نیش خورده و فرصت پرواز به خارج از کندو را نداشته باشد.
جمعیت های ضعیف را نخست با یک بچه مصنوعی متحد کرده آنگاه تغذیه زمستانی را شروع می کنند. اگر بچه مصنوعی در زنبورستان نبود با یک جمعیت قوی هم همین کار را می توان کرد. ولی جمعیت های ضعیف را در زمستان نباید در زنبورستان تحمل نمود چون به راحتی انواع و اقسام بیماری ها را گرفته و داخل زنبورستان پخش می کنند.
زنبورستان باید تا اواسط این ماه از وجود زنبورهای نر کاملا پاک شده باشد. هرگاه در اواخر شهریور ماه و اوایل مهر ماه در کندوئی زنبورهای نر دیده شد باید کندو را باز و قابها را بیرون آورده و ملکه اش را حتما به چشم دید. دیدن تخم ها و لاروها در این ماه از سال ها و ماه های بعدش به هیچ وجه نشان دهنده وجود ملکه در کندو نیست. چه ممکن است جمعیت مدتها پیش ملکه اش را از دست داده و کارگران تخمگذاری کرده باشند.
آخرین مهاجرت یا کوچ دادن در این ماه انجام گرفته و زنبورها را به محل اصلیشان یعنی مکانی که پاییز و زمستان تا بهار در آنجا می گذرانند برمی گردانند. قبل از مهاجرت باید طبق قوانین کوچ دادن عمل نموده و پس از مهاجرت برخلاف عقیده عده ای از زنبور داران که سوراخ پرواز کندو را به سمت مشرق می گذارند تا زنبور صبح ها کارش را زودتر شروع کند. باید سوراخ های پرواز کندو را سمت مخالف باد منطقه قرار دهیم.پرورش زنبور عسل دلیلش اینکه درست است که قرار دادن سوراخ های پرواز ممکن است باعث آن گردد که زنبورها 10 دقیقه زودتر پروازشان را شروع کنند. با در نظر گرفتن اینکه زنبورها اقلا 10ساعت یعنی 600 دقیقه در روز امکان پرواز دارند اضافه کردن 10 دقیقه کمتر از 2 درصد به مدت پروازشان می افزاید که البته بسیار ناچیز و در مقدار محصول بی اثر است.  حال آنکه کوفتن بادهای شدید به سوراخ پرواز و ورودش به داخل کندو و تمام تعادل حرارتی داخلی آن را در هر فصل و هر ماهی که باشد بکلی بهم می زند و نه تنها فعالیت بلکه حتی زندگی عادیشان را نیز مختل می کند. این وضع بخصوص در زمستان خطرناک است.
تعویض ملکه جمعیت های ضعیف را در این ماه و یا ماه آینده بهتر است انجام داد. گو اینکه جمعیت ها ملکه را در پاییز با تلفات بیشتری قبول می کنند تا بهار ولی باز تعویض در پاییز را باید ترجیح داد چون جمعیت در بهار آینده به سرعت قوی شده و عسل زیادتری می دهد. برای اینکه تلفات ملکه کمتر شود از روش ویژه ای در تعویض پاییزی ملکه استفاده می گردد.
چکیده کارهای زنبور داری در ماه شهریور:

1- نرکشی پایان یافته و سال تازه زنبورها شروع شده است.
2- غارت می تواند در این ماه و ماه بعد بیداد کند، مواظب باشید.
3- تغذیه زمستانی را با قدرت شروع کرده و به اتمام برسانید.
4- ضعیف شدن جمعیت ها از این ماه به بعد یک امر طبیعی است.
5- هرگاه تعداد زنبورها خیلی کم شده باشد طبقه دوم را بردارید.
6- جمعیت های خیلی ضعیف را نخست متحد کرده بعد تغذیه را شروع کنید.
7- زنبورستان در جریان همین ماه معمولا باید از وجود نرها پاک شده باشد.
8- با انجام آخرین مهاجرت کندوها را به محل زمستانیشان برگردانید.
9- سمت سوراخ های پرواز باید سمت مخالف باد منطقه باشد.
10- ملکه های جمعیت های خیلی ضعیف را با استفاده از روش ویژه پاییزی می توانید عوض کنید.

منبع : کتاب زنبور عسل و پرورش آن از دکتر شهرستانی, پدر زنبور داری ایران